Józef Czapski: Na Zawsze

„Nie ma wiedzy, nie ma rzemiosła, które by mogło zastąpić przeżycie, uratować od banału, jeżeli artysta reaguje, odczuwa banalnie. Spojrzenie malarza, pisarza jest stopione z jakością jego odczuwania, odruchowe wartościowanie, doświadczenia życiowe, męka i radość – wszystko działa na spojrzenie. Sam akt pisania, malowania jest już zagadnieniem wtórnym, może on wrażliwość pogłębić, nawet wobec takiego czy innego faktu czy przedmiotu – wywołać, ale na dnie arcydzieła jest zawsze przeżycie intymne.”

Józef Czapski

Patrząc
Źródło: s. 183–184 [O lekkości, grudzień 1953]

O wiedzę , Radość

„Artykuły Czapskiego, płód pisarski zobiektywizowany przecież i uporządkowany, zdradzają raz po raz swój intymny „dziennikowy” początek. Czytelnik zżyty z biografią i pisaniem Autora odnajduje w ich chronologicznym ciągu bardzo osobisty zapis myśli o sztuce i o tej dziedzinie delikatnej, nie zawsze jednoznacznej, a jednak imperatywnej, jaką jest etyka sztuki, etyka artysty. I wreszcie, śledząc z uwagą myśl Czapskiego, odkrywa się jej ukryty, cichy wątek: wypatrywanie metafizycznej intuicji jako źródła i sensu twórczości.”

Józef Czapski

Autorka: Joanna Pollakówna, O Józefie Czapskim (1982). W: Patrząc, Wydawnictwo Znak, Kraków 2016, s. 438.

O myślach , O myśleniu , Sens

„Motyw przeanielenia u Czapskiego powraca raz po raz w rozmaitych uwikłaniach. W najbardziej może rozbudowanej postaci w eseju-wspomnieniu It is our custom z 1951 roku. Tu omawia Czapski przypadek „polskiej uczonej działaczki i patriotki, wychowanej we Wiedniu, w zaustriaczonej rodzinie, z matki Niemki. Wyznała mi kiedyś, że mając 12 lat przeczytała Testament Słowackiego. Od tej chwili – pamięta to doskonale – stała się Polką bezpowrotnie i na zawsze”. Główną atrakcją polskości – i to Czapski z wielkim naciskiem podkreśla – ma być właśnie stała obecność dążenia do przemiany duchowej. Drugi przypadek fatalnej siły wiersza Słowackiego staje się właściwie osnową wspomnianego szkicu. Amerykański przyjaciel Czapskiego, Arthur (którego rodzice przybyli z Polski, a on sam zna polski dość słabo), z uwagą i zachwytem czyta i tłumaczy utwór:
I ten wiersz ostatni, który zna w Polsce każde dziecko
lecz po śmierci was będzie gniotła niewidzialna,
aż was, zjadaczy chleba w aniołów przerobi
… you, eaters of bread, as to raise you into – angels.
Więc to jest wasza polska filozofia?”

Józef Czapski

mówi Arthur – ona jest bardzo mistyczna. To wy nie musicie jej tracić nigdy. Żaden inteligent nie ma prawa jej tracić.
Autorka: Maria Janion, Płacz generała – eseje o wojnie

O śmierci , O dzieciach , O rodzinie , O aniołach