Thorstein Veblen: Na czasie cytaty

„Wspominaliśmy już, że współczesne instytucje ekonomiczne dzielą się na dwie kategorie: pieniężne i produkcyjne. To samo można powiedzieć o zawodach i rodzajach pracy. Do pierwszej kategorii zaliczamy zawody związane z własnością czy zawłaszczaniem, do drugiej – związane z instynktem pracy czy produkcją. To, co było powiedziane o instytucjach, odnosi się do zawodów. Interesy ekonomiczne klasy próżniaczej związane są z zawodami „pieniężnymi”, interesy klasy pracującej – z obiema kategoriami, ale głównie z zawodami produkcyjnymi. Droga do klasy próżniaczej prowadzi przez zawód „pieniężny.””

„Konserwatyzm, jako cecha klasy wyższej, jest „przyzwoity” – i odwrotnie – reformatorstwo (nowatorstwo) jako cecha klasy niższej, jest pospolite i wulgarne.”

„Walka o pieniądz stwarza bardzo liczną klasę ludzi pozbawionych podstawowych środków utrzymania. Jest to bądź brak najpotrzebniejszych środków do życia, bądź brak środków na konsumpcję na przyzwoitym poziomie. W obu tych wypadkach istnieje walka o zaspokojenie codziennych potrzeb, albo podstawowych, albo „wyższych”. Walka z przeciwnościami pochłania całą energię jednostki, skierowuje wszystkie wysiłki na osiągnięcie swych egoistycznych, zawistnych celów i dzięki temu staje się coraz bardziej zasklepiona w egoizmie”

„Klasa próżniacza jest materialnie zainteresowana w utrzymaniu status quo. W istniejących wa-runkach w jakimkolwiek okresie klasa ta zajmuje pozycję uprzywilejowaną, a można się spodziewać, że jakieś odstępstwo od panującego porządku może działać raczej na jej niekorzyść, niż odwrotnie.”

„U podstaw dzisiejszego podziału zawodów leży milcząco przyjęte założenie, że praca może być traktowana jako produkcyjna tylko wtedy, gdy jej istotą jest przekształcanie użyteczne przedmiotów martwych bądź zwierząt. Oparte o siłę wykorzystywanie człowieka przez człowieka nie jest uważane dzisiaj za pracę produkcyjną, w przeciwieństwie do wszelkich wysiłków skierowanych na podtrzymanie ludzkiego życia przez wykorzystanie pozaludzkiego środowiska. Ekonomiści wierni tradycji klasycznej uważają „opanowywanie natury przez człowieka” za cechę charakterystyczną działalności produkcyjnej. To „produkcyjne” panowanie nad naturą oznacza panowanie człowieka nad zwierzętami i nad żywiołami. Linia podziału przebiega między człowiekiem a zwierzęciem.”

„Najbiedniejsi, i ci, którzy zużywają całą swą energię na codzienne zdobywanie środków do życia, są konserwatywni, bo nie stać ich na wysiłek myślenia, co będzie pojutrze. Bogacze natomiast są konserwatywni, gdyż mają zbyt mało okazji do niezadowolenia z istniejącego stanu rzeczy.”

„Zamiłowanie do kontemplacji życia, ideałów, koncepcji próżniaczej klasy starożytności klasycznej oraz modnych wówczas sposobów użytkowania czasu i dóbr uznawane jest za «wyższe», «szlachetniejsze», «bardziej wartościowe» niż zadowolenie płynące z podobnej znajomości życia codziennego, wiedzy i aspiracji zwykłych ludzi w społeczeństwie nowoczesnym. Zdobywanie pełnej i obiektywnej wiedzy o współczesnych ludziach i świecie jest natomiast «niższe», «podlejsze» i bardziej «gminne». Można nawet usłyszeć epitet «poniżej godności człowieka» użyty w odniesieniu do takiej rzeczowej wiedzy o ludziach i życiu codziennym.”

„Każda godziwa rozrywka zyskała swoją pozycję dzięki połączeniu dwóch sprzecznych wymagań – całkowitej bezużyteczności i bezpośredniej celowości.”

„Z natury rzeczy żaden pojedynczy człowiek nie może nigdy zaspokoić swej żądzy bogactwa, a możliwość zaspokojenia jej przez całą społeczność w ogóle nie wchodzi w rachubę. Podniesienie poziomu zamożności całego społeczeństwa, nawet bardzo znaczne, nie umniejsza tej żądzy, bez względu na to, jak powszechny byłby dobrobyt i jak «równo» i sprawiedliwie rozdzielone bogactwa. Każdy bowiem członek społeczności pragnie przewyższyć pod tym względem wszystkich innych. Gdyby pobudką do gromadzenia bogactw była, jak to się czasem zakłada, chęć zapewnienia sobie środków utrzymania lub podstawowych wygód życiowych, wówczas na pewnym szczeblu rozwoju gospodarczego ekonomiczne potrzeby społeczności mogłyby zostać zaspokojone; skoro jednak walka o bogactwo jest w istocie swej współzawodnictwem o uwarunkowaną majątkiem pozycję społeczną, stymulowanym przez nieustanne porównywanie się z innymi – nadzieje na zaspokojenie jej są całkowicie daremne.”

„Wiele form grzecznościowych stosowanych w życiu codziennym jest bezpośrednim przejawem szacunku i dobrej woli i nie ma na ogół potrzeby doszukiwania się w nich względów prestiżowych; istnienie tych form i ich ogólna akceptacja wyjaśnia się sama przez się. Inna sprawa z pewnymi specyficznymi zasadami przyzwoitości; te są wyraźnie oznakami pozycji społecznej. Jest oczywiste dla każdego, kto ma oczy otwarte, że nasz sposób odnoszenia się do służby i innych ludzi zależnych od nas finansowo jest nacechowany wyższością, chociaż prymitywne, brutalne przejawy tej wyższości są często zmodyfikowane i złagodzone. Podobnie nasz sposób odnoszenia się do wyższych od siebie, a często i do równych sobie, nacechowany jest mniej lub bardziej skonwencjonalizowanymi oznakami podporządkowania.”

„W najwcześniejszych i najbardziej prymitywnych stadiach rozwoju kultury, ludzie żyli – jak się wydaje – w warunkach pokojowych. Charakter tych ludzi – czyli temperament i postawa duchowa – ukształtowany pod wpływem ówczesnych warunków i instytucji, był również pokojowy, nieagresywny, żeby nie powiedzieć indolentny. To pokojowe stadium rozwoju kultury można – dla naszych obecnych celów uznać za początkową fazę rozwoju społecznego. Należy przypuszczać, że dominującą cechą psychiczną w tej fazie było bezrefleksyjne, niesformułowane poczucie solidarności grupowej, wyrażające się głównie w łagodnej, bynajmniej nie aktywnej sympatii do wszystkiego, co ułatwia życie ludzkie, oraz w spokojnej niechęci do narzucanych ograniczeń i sposobu życia nie przynoszącego ogólnego pożytku. To uczulenie na pożytek ogólny, przenikające sposób myślenia człowieka dzikiego z okresu przedłupieżczego, wywarło zasadniczy wpływ na jego styl życia i stosunki z innymi członkami grupy.”

„Oto warunki konieczne do powstania klasy próżniaczej: Członkowie danej społeczności muszą trudnić się rozbojem (wojnami lub polowaniem na grubego zwierza); idzie o to, że mężczyźni stanowiący zalążek klasy próżniaczej muszą być przyzwyczajeni do zadawania ran i śmierci, do stosowania przemocy i podstępu. Środki utrzymania muszą być stosunkowo łatwo dostępne, aby możliwe było zwolnienie pokaźnej części członków społeczeństwa od stałej, codziennej pracy. Instytucja klasy próżniaczej jest wynikiem pierwotnego podziału pracy na godną i niegodną. Zgodnie z tym podziałem pracą godną jest działalność, którą można określić mianem podboju; niegodną zaś konieczna codzienna praca, która nie zawiera żadnego elementu bohaterstwa”

„Wartość estetyczna, której dopatrujemy się w każdym kolejnym modnym ubiorze, jest całkowicie pozorna, o czym świadczy choćby to, że żadna moda nie wytrzymuje próby czasu. Z perspektywy kilku lat najpiękniejsze modele wydają się groteskowe bądź wręcz karykaturalne. Przejściowe upodobanie do wszystkiego, co jest podawane jako ostatnia nowość, opiera się na podstawach pozaestetycznych i trwa tylko dopóty, dopóki rzeczywiste poczucie smaku nie ocknie się i nie odrzuci tej ostatniej nowości.”

„Cnoty arystokratyczne i mieszczańskie, czyli skłonności niszczycielskie i pieniężne – można by znaleźć głównie wśród klas wyższych, zaś cnoty produkcyjne, czyli pokojowe – głównie wśród klas produkujących.”

„Przez cały okres ewolucji wydatkowania na pokaz – dóbr, usług lub ludzkiego życia – obowiązuje niezłomna zasada: jeśli ma ono rzeczywiście przynieść dobrą sławę, wydatkować należy to, co ma się w nadmiarze. Musi być ono marnotrawstwem, by przynosić zaszczyt. Konsumpcja niezbędnych środków utrzymania nie jest tytułem do chwały, chyba że w porównaniu z nędzarzami, którym nie wystarcza nawet na minimum egzystencji; wyjściowy poziom konsumpcji dla takiego porównania okazałby się jednak bardzo nędzny, a „poziom przyzwoitości” – bardzo prozaiczny i nieatrakcyjny. Pewien standard można wyznaczać również w odniesieniu do innych wartości niż bogactwo, np. w odniesieniu do poziomu moralnego lub intelektualnego, urody bądź siły fizycznej, które mogą stać się przedmiotem rywalizacji. Rywalizacja tego rodzaju jest w dzisiejszych czasach na porządku dziennym. Jednakże jest ona zwykle tak mocno powiązana z rywalizacją majątkową, że trudno odróżnić jedną od drugiej. Dotyczy to zwłaszcza estetyki i poziomu intelektualnego, bardzo często bowiem różnice intelektualne bądź estetyczne są w gruncie rzeczy tylko różnicami majątkowymi.”

„Jedyną grupą, która mogłaby na serio rywalizować z dziedziczną klasą próżniaczą pod względem ducha walki, są przestępcy z klas niższych.”

„Ostentacja w stroju jest czymś bardziej powszechnym niż ostentacja w jakiejkolwiek innej dziedzinie konsumpcji. Każdy chyba zgodzi się z banalnym stwierdzeniem, że celem większości wydatków na ubranie, jakie ponoszą wszystkie klasy społeczne, jest osiągnięcie „przyzwoitego” wyglądu, a nie ochrona przed warunkami atmosferycznymi. I chyba nigdy nie czujemy się tak nędznie, jak wówczas, gdy nie możemy się ubrać stosownie do społecznie uznanego poziomu.”

„Połączenie i przemieszanie kosztowności z wartością estetyczną można pokazać na przykładzie sposobu ubierania się i urządzenia mieszkania. Zasada reputacji przesądza o fasonach i kolorze stroju, materiale, z jakiego jest wykonany i ogólnej sylwetce, jaką należy prezentować aktualnie. Niedostosowanie się do tych nakazów razi nas jako pogwałcenie kanonów estetycznych. Modny ubiór spotyka się z prawdziwą i niekłamaną aprobatą. Rzeczy modne podobają nam się natychmiast i najczęściej jest to całkowicie szczere. Włochate materiały i krzykliwe kolory rażą nas, gdy modne są rzeczy z gładkich tkanin i w spokojnym tonie. Tegoroczny model fantazyjnego kapelusza bardziej odpowiada naszym gustom estetycznym niż równie fantazyjny model zeszłoroczny, chociaż z perspektywy ćwierćwiecza bądź wieku trudno byłoby, jak sądzę, ocenić, który z nich jest piękniejszy.”

„Z wyjątkiem problemów terminologicznych, będących zresztą konsekwencją mody na klasykę panującą w przeszłości, znajomość np. filologii klasycznej nie ma najmniejszego znaczenia praktycznego dla uczonego, który nie zajmuje się pracą o wyłącznie lingwistycznym charakterze.”