Data urodzenia: 29. Listopad 1835
Data zgonu: 15. Listopad 1908
Cixi, Xiaoqin Xian – cesarzowa Chin z dynastii Qing w latach 1861–1908 znana również jako Cesarzowa Wdowa, Cesarzowa Orchidea lub Stara Budda.
Była córką mandżurskiego dostojnika. Pierwotnie nosiła mandżurskie nazwisko Yehe Nara, przez Chińczyków wymawiane jako Yehenala, a następnie zaadaptowane w publikacjach zagranicznych jako Yehonala lub Jehonala.
W 1851 roku znalazła się jako nałożnica na dworze cesarza Xianfenga; w 1856 roku urodziła mu syna, późniejszego cesarza Tongzhi i od tej pory jej pozycja na dworze zaczęła rosnąć. Usunęła w cień pozostałe konkubiny i wykorzystując bezdzietność pierwszej żony cesarza stała się najważniejszą osobą w pałacu. Po śmierci Xianfenga w 1861 roku objęła regencję w imieniu małoletniego syna i sprawowała ją do 1873 roku, sprawując faktyczne rządy nad państwem.
W 1872 roku Tongzhi poślubił księżniczkę Alute, co spowodowało konflikt z matką, który zaostrzył się jeszcze po objęciu przez cesarza pełni władzy rok później. W 1875 roku cesarz zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach, a jego żona rzekomo popełniła samobójstwo. Przypuszcza się, że zostali zamordowani na polecenie Cixi.
Po śmierci Tongzhi Cixi doprowadziła do osadzenia na tronie swojego 4-letniego siostrzeńca Guangxu, w imieniu którego ponownie objęła regencję. Swoją władzę utrzymywała dzięki układom w Zakazanym Mieście. Jej konserwatywne, izolacjonistyczne poglądy spowodowały pogłębienie się zacofania Chin. Otaczała się konserwatywną elitą mandżurską. Jej polityka doprowadziła do klęski Chin w wojnach z obcymi mocarstwami i utraty niezależności. Pieniądze przeznaczone na budowę floty cesarzowa przeznaczyła na rozbudowę swojej rezydencji w Pałacu Letnim, a chcąc dodatkowo ośmieszyć zwolenników modernizacji armii ustawiła na pałacowym jeziorze marmurowy statek służący jej do wypoczynku. Regencja cesarzowej zakończyła się w 1889 roku, jednak nadal to ona miała decydujący wpływ na państwo.
W 1898 roku cesarz Guangxu podjął próbę usamodzielnienia się. Wiążąc się z ruchem Kang Youweia zainicjował próbę reformy państwa, znaną jako sto dni reform. Chcąca utrzymać pełnię władzy Cixi doprowadziła do przewrotu pałacowego. Reformatorzy zostali wypędzeni lub straceni, a cesarz umieszczony w areszcie domowym, w którym przebywał do swojej śmierci 14 listopada 1908 roku.
W 1900 roku podczas powstania bokserów Cixi początkowo poparła powstańców, lecz gdy wojska cudzoziemskie weszły do Pekinu uciekła wraz z dworem do Xi’anu, a następnie przeszła na stronę cudzoziemców, występując przeciw bokserom.
W ostatnich latach życia Cixi próbowała wprowadzić ograniczone zmiany: zezwoliła na otwarcie szkół, modernizację armii i budowę kolei.
14 listopada 1908 zmarł cesarz Guangxu. W dzień po jego śmierci zmarła również cesarzowa Cixi. Po jej śmierci władzę zgodnie z jej wolą odziedziczył Puyi. W swej autobiografii przywołał opinie na temat cesarzowej, przedstawiając ją jako przebiegłą, żądną bogactw i władzy, bezlitosną i konserwatywną: Wdowa zachodnia płonęła żądzą władzy; nie rezygnowała z żadnych uprawnień i w ogóle z niczego co raz dostało się w jej ręce. Z punktu widzenia Cixi zasady moralne i starodawny kodeks postępowania istniały po to, żeby jej służyć, a nie po to, by ją w najmniejszym bodaj stopniu krępować.
Oficjalne tytuły cesarzowej to: Miłosierna, Szczęśliwa, Chroniona, Zdrowa, Przenikliwa, Promienista, Spokojna, Długowieczna, Mądra.
Cixi jako pierwsza władczyni Chin została sfotografowana i podróżowała pociągiem. Była entuzjastką przedstawień teatralnych, pisała utwory. Wykazywała również skłonności narcystyczne, czego świadectwem jest to, co powiedziała podczas porównywania różnych kobiet do siebie: Myślę często, że na świecie nie ma chyba kobiety mądrzejszej ode mnie. Choć słyszałam wiele o królowej Wiktorii, wciąż nie sądzę, by jej życie było w połowie tak ciekawe i urozmaicone jak moje. Spójrz na mnie, ode mnie zależy los 400 milionów ludzi. Na jej temat powstały liczne opracowania biograficzne i powieści. W 1903 cesarzowa została sportretowana przez amerykańską malarkę Katherine Carl.
— Cixi
Źródło: Empress Dowager Cixi, Last Emperor and attemted reforms http://factsanddetails.com/china.php?itemid=53&catid=2&subcatid=4
— Cixi
fragment tajnego edyktu Cixi skierowanego do jej współpracowników 21 listopada 1899 roku
Źródło: Isaak Taylor Headland, Court Life and China: The Capital, Its Official and People, New York [Nowy Jork], wyd. F.H. Revell, ok. 1909, cyt. za: Shelley Klein, Największe zbrodniarki w historii, wyd. Muza SA, Warszawa, 2006, ISBN 83-7319-854-7, tłum. Barbara Gutowska-Nowak, s. 58
— Cixi
Źródło: księżniczka Te-ling, Two Years in the Forbidden City, Mofatt, Yard & Co., 1911; Dodd, Mead & Co., 1929, cyt. za: Shelley Klein, Największe zbrodniarki w historii, wyd. Muza SA, Warszawa, 2006, ISBN 83-7319-854-7, tłum. Barbara Gutowska-Nowak, s. 61-62
— Cixi
przed śmiercią.
Źródło: Jonathan Fenby, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, Kraków 2009, str. 187
— Cixi
słowa wypowiedziane podczas powstania bokserów, gdy 21 czerwca 1900 roku Chiny wypowiedziały wojnę wszystkim mocarstwom.
Źródło: John King Fairbank, Historia Chin. Nowe spojrzenie, Warszawa-Gdańsk 2004, str. 211-212
— Cixi
Źródło: księżniczka Te-ling, Two Years in the Forbidden City, Mofatt, Yard & Co., 1911; Dodd, Mead & Co., 1929, cyt. za: Shelley Klein, Największe zbrodniarki w historii, wyd. Muza SA, Warszawa, 2006, ISBN 83-7319-854-7, tłum. Barbara Gutowska-Nowak, s. 61
— Cixi
Źródło: Helmut Werner, Tyranki. Najokrutniejsze kobiety w historii, Wydawnictwo Jeden Świat, Warszawa 2005, tłum. Monika Gajowa, ISBN 8389632241, s. 65
— Cixi
etymologia tytułu "T'zu Si" (Cixi), jaki przyjęła jako Jehonala
Źródło: Shelley Klein, Największe zbrodniarki w historii, wyd. Muza SA, Warszawa, 2006, ISBN 83-7319-854-7, tłum. Barbara Gutowska-Nowak, s. 62.
The origins of the Boxer Uprising, Joseph Esherick, 1988, University of California Press, 289, 0520064593, 2010-6-28 http://books.google.com/books?id=jVESdBSMasMC&pg=PA289&dq=Perhaps+their+magic+is+not+to+be+relied+upon:+but+can+we+not+rely+on+the+hearts+and+minds+of+the+people%3F+Today+China+is+extremely+weak.+We+have+only+the+people's+hearts+and+minds+to+depend+upon.+If+we+cast+them+aside+and+lose+the+people's+hearts,+what+can+we&hl=en&ei=sRa2TOuXDsG88gaL9azjCw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA#v=onepage&q=Perhaps%20their%20magic%20is%20not%20to%20be%20relied%20upon%3A%20but%20can%20we%20not%20rely%20on%20the%20hearts%20and%20minds%20of%20the%20people%3F%20Today%20China%20is%20extremely%20weak.%20We%20have%20only%20the%20people's%20hearts%20and%20minds%20to%20depend%20upon.%20If%20we%20cast%20them%20aside%20and%20lose%20the%20people's%20hearts%2C%20what%20can%20we&f=false,
[The Last Empress: The She-Dragon of China, Keith Laidler, 2003, John Wiley & Sons, 221, http://books.google.com/books?id=QLPZ7294oSIC&pg=PA221&dq=have+started+the+aggression,+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&hl=en&sa=X&ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=rely%20on%20supernatural%20formulas%20heart%20people&f=false, 1-9-2011, 0470864265, Yehonala interrupted from her dominant position on the dais. 'If we cannot rely on the supternatural formulas, can we not rely upon the heart of the people? China is weak: the only thing we can depend upon is the heart of the people. If we lose that, how an we maintain our country?']
[Victor Purcell, The Boxer Uprising: A Background Study, https://books.google.com/books?id=2MeUoD9G9xAC&pg=PA250&dq=cannot+rely+charms+heart+people+lose&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjH5tD7vvjLAhVFGx4KHR_SDiYQ6AEIHDAA#v=onepage&q=cannot%20rely%20charms%20heart%20people%20lose&f=false, 3 June 2010, Cambridge University Press, 978-0-521-14812-2, 250–]
Oryginał: (zh_Hant) 法術不足恃，豈人心亦不足恃乎？今日中國積弱已極，所仗者人心耳，若並人心而失之，何以立國
Han Chinese).
The anti-Qing reformer Liang Qichao accused Gangyi of saying this after the failure of the 1898 Hundred Days Reform, not Cixi. This was never attributed to Cixi by any historian or person until anti-Qing Han nationalists started posting this on internet forums and attributing it to Cixi.
Source: [Edward J. M. Rhoads, Manchus and Han: Ethnic Relations and Political Power in Late Qing and Early Republican China, 1861–1928, http://books.google.com/books?id=tgq1miGno-4C&pg=PA70#v=onepage&q&f=false, 1 December 2011, University of Washington Press, 978-0-295-80412-5, 70–]
Misattributed
[The Siege at Peking, Peter Fleming, 1959, NEW YORK 49 East 33rd Street, New York 16, N.Y, HARPER & BROTHERS, 226, 1-9-2011, One account describes an audience which Tung had of the Empress Dowager on 23 June, the third day of the Siege, at which he complained that 'Jung Lu has the guns which my army needs; with their aid not a stone would be left standing in the whole of the Legation Quarter.' The Empress Dowager, who had been painting a design of bamboos on silk when the warrior was announced, dismissed him with contumely. 'Your tail,' she said elliptically, 'is becoming too heavy to wag.' Ching-Shan mentions Tung's grievance about guns a week later.]
As attributed in The last empress: Madame Chiang Kai-Shek and the birth of modern China, Hannah Pakula, 2009, Simon and Schuster, 391, 1439148937, 2010-06-28 http://books.google.com/books?id=4ZpVntUTZfkC&pg=PA39,
This is redacted from the account of Princess Der Ling, Two Years in the Forbidden City (1911), p. 356 http://books.google.com/books?id=KdUMAAAAIAAJ&pg=PA356
[The Last Empress: The She-Dragon of China, Keith Laidler, 2003, John Wiley & Sons, 221, http://books.google.com/books?id=QLPZ7294oSIC&pg=PA221&dq=have+started+the+aggression,+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&hl=en&sa=X&ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=have%20started%20the%20aggression%2C%20and%20the%20extinction%20of%20our%20nation%20is%20imminent%20%20no%20face%20ancestors%20death&f=false, 1-9-2011, 0470864265, the courage and fighting spirit were at once evident: 'Now they have started the aggression,' she declared, 'and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death. If we must perish, why not fight to the death?'2]
[Massacre in Shansi, Nat Brandt, 1994, illustrated, Syracuse University Press, 181, http://books.google.com/books?id=R0GGv-Dio1MC&pg=PA181&dq=have+started+the+aggression,+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&hl=en&sa=X&ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&ved=0CDYQ6AEwAQ#v=onepage&q=have%20started%20the%20aggression%2C%20and%20the%20extinction%20of%20our%20nation%20is%20imminent%20%20no%20face%20ancestors%20death&f=false, 1-9-2011, 0815602820, Tz'u Hsi was enraged: "Now the Powers have started the aggression, and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death. If we must perish, why not fight to the death."' The Peking Field Force — made up of five armies — was ordered to surround the legations supposedly to protect the diplomats but effectively sealing them off from the rest of the city.]
[The Boxer Rebellion, Richard O'Connor, 1973, illustrated, reprint, Hale, 85, http://books.google.com/books?ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&id=LYVxAAAAMAAJ&dq=have+started+the+aggression%2C+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&q=extinction+ancestors, 1-9-2011, 0709147805, 3. All military operations were to be controlled by the foreign ministers. . . As she listened, her majesty's face was congested with rage. . . .With firm and vehement emphasis she then told the Grand Council: "Now they have started the aggression, and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death. If we must perish, why not fight to the death?]
[The spirit soldiers: a historical narrative of the Boxer Rebellion, Richard O'Connor, 1973, illustrated, Putnam, 85, http://books.google.com/books?ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&id=P4NxAAAAMAAJ&dq=have+started+the+aggression%2C+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&q=extinction+imminent, 1-9-2011, 3. All military operations were to be controlled by the foreign . . .Council: "Now they have started the aggression, and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death. If we must perish, why not fight to the death? She then elaborated on the great benefits the Manchu dynasty had conferred upon China and predicted that the grateful Chinese]
[The Siege at Peking: The Boxer Rebellion, Peter Fleming, 1990, illustrated, Dorset Press, 97, http://books.google.com/books?id=pHrZAAAAMAAJ&q=have+started+the+aggression,+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&dq=have+started+the+aggression,+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&hl=en&sa=X&ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&ved=0CEcQ6AEwBA, 1-9-2011, 0880294620, 'Now,' she is reported to have exclaimed, 'the Powers have started the aggression, and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death.]
[The Siege at Peking, Peter Fleming, 1959, NEW YORK 49 East 33rd Street, New York 16, N.Y, HARPER & BROTHERS, 97, 1-9-2011, The Empress Dowager reacted in the way that the authors of the document presumably hoped she would. 'Now,' she is reported to have exclaimed, 'the Powers have started the aggression, and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death. If we must perish, why not fight to the death?' A Decree (which was widely ignored) went out to the provinces ordering them to send troops to Peking.]
[The Boxer catastrophe, Issue 583 of Columbia studies in the social sciences, Chester C. Tan, 1967, reprint, Octagon Books, 73, http://books.google.com/books?ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&id=_gcOAQAAMAAJ&dq=have+started+the+aggression%2C+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&q=extinction+nation, 1-9-2011, 0374977526, affairs to be committed to their hands. The fourth point was not mentioned. She then made the following statement: " Now they [the Powers] have started the aggression, and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death. If]
[Columbia studies in the social sciences, Volume 583, Columbia University. Faculty of Political Science, 1955, Columbia University Press, 73, http://books.google.com/books?ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&id=ZfocAQAAMAAJ&dq=have+started+the+aggression%2C+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&q=extinction+nation, 1-9-2011, metnioned. She then made the following statement: " Now they [the Powers] have started the aggression, and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death. If we must perish, why not fight to the death? " Finally Hsü Yung-i,]
[The rhetoric of empire: American China policy, 1895-1901, Volume 36 of Harvard East Asian series, Marilyn Blatt Young, 1969, Harvard University Press, 147, http://books.google.com/books?ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&id=tUlCAAAAIAAJ&dq=have+started+the+aggression%2C+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&q=extinction+imminent, 1-9-2011, a surrender of sovereignty: (1) a special place to be assigned to the emperor for residence; (2) all revenues to be collected by the foreign ministers; (3) all mmilitary affairs to be committed to their hands. . .After reading them out the empress dowager declare, "Now they [the powers] have started the aggression, and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death. If we must perish, why not fight to the death?]
[The dragon empress: life and times of Tz'u-hsi, 1835-1908, Empress dowager of China, Marina Warner, 1974, illustrated, reprint, Cardinal, 227, http://books.google.com/books?ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&id=hTend7Ttp9UC&dq=have+started+the+aggression%2C+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&q=extinction+imminent, 1-9-2011, 0351186573, 'Now,' she cried, 'now they have started the aggression and the extinction of our nation is imminent. If we must fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death.'18 Quoting]
[Symbolic war: the Chinese use of force, 1840-1980, Volume 43 of Institute of International Relations English monograph series, Jonathan R. Adelman, Zhiyu Shi, 1993, Institute of International Relations, National Chengchi University, 132, http://books.google.com/books?ei=oGsLT5rpEqHu0gGY29nuBQ&id=ZYm6AAAAIAAJ&dq=have+started+the+aggression%2C+and+the+extinction+of+our+nation+is+imminent++no+face+ancestors+death&q=aggression+extinction+imminent, 1-9-2011, 9579368236, Council issued a decree recruiting Boxers to the army, attacking the advance of Seymour, pacifying the Boxers and ordering local troops to march northward to protect the capital. The next day the Empress Dowager declared that, "Now they have started the aggression and the extinction of our nation is imminent. If we just fold our arms and yield to them, I would have no face to see our ancestors after death."44 In the words of the imperial decree]
