Paweł Nikołajewicz Milukow, ros. Павел Николаевич Милюков – rosyjski historyk, publicysta, polityk. Założyciel i pierwszy przewodniczący Partii Konstytucyjno-Demokratycznej , kierował organizacją w całym okresie jej istnienia .
Obok Wasilija Makłakowa był głównym ideologiem kształtującego się na przełomie XIX i XX w. rosyjskiego liberalizmu, przyczynił się do jego ożywienia i sformułowania jednolitego programu, w którym naczelnym postulatem była likwidacja w Rosji samodzierżawia i wprowadzenie monarchii konstytucyjnej. Jego program polityczny w znacznej mierze ukształtował się w czasie podróży, jakie odbył przed 1904 do Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej wzywał do organizacji zgromadzenia ustawodawczego. W IV Dumie Państwowej w latach 1915-1916 stał na czele Bloku Postępowego, w skład którego weszli wszyscy deputowani poza przedstawicielami skrajnej prawicy i skrajnej lewicy.
1 listopada?/14 listopada 1916 wystąpił w Dumie, wygłaszając przemówienie, w którym zarzucił rządowi zdradę kraju w przemówieniu, przeplatanym frazą Głupota, czy zdrada. Przemówienie Milukowa miało duży rezonans w kraju i przyczyniło się do wzmożenia nastrojów rewolucyjnych, wyprzedzając rewolucję lutową i obalenie caratu.
Po rewolucji lutowej minister spraw zagranicznych Rządu Tymczasowego pod przewodnictwem ks. Gieorgija Lwowa . Odszedł z rządu po kryzysie kwietniowym - protestach w Piotrogrodzie przeciwko zamiarom kontynuowania przez Rosję wojny w sojuszu z Francją i Wielką Brytanią.
Po przewrocie bolszewickim członek Dońskiej Rady Obywatelskiej przy Armii Ochotniczej gen. Ławra Korniłowa, autor jej odezwy. Od maja 1918 w Kijowie, okupowanym przez armię niemiecką, prowadził rozmowy z dowództwem niemieckim w sprawie możliwości wsparcia w walce z bolszewikami, zdezawuowany przez większość działaczy partii, złożył rezygnację z funkcji jej przewodniczącego. W listopadzie 1918 poprzez Turcję wyjechał na Zachód, najpierw do Wielkiej Brytanii, gdzie prowadził działalność polityczną w ramach ruchu Białych. Od 1920 na emigracji we Francji, gdzie zmarł.
Autor prac poświęconych analizie przyczyn rewolucji październikowej, jako czynnik, który znacząco przyczynił się do sukcesu bolszewików wskazywał abstrakcyjne i utopijne programy głoszone przez radykalną inteligencję rosyjską.
Pochowany na Cmentarzu Batignolles w Paryżu.
Wikipedia
„Cóż to jest – głupota czy zdrada?”
kończąc kolejne punkty oskarżenia przeciw rządowi carskiemu podczas swego przemówienia z trybuny Dumy pod koniec 1916.
Źródło: Grzegorz Jaszuński, Ostatni monarchowie, wyd. Czytelnik, Warszawa 1975, s. 304.
ze swych wspomnień o własnym przemówieniu antycarskim z trybuny Dumy pod koniec 1916.